زبده التواریخ (بخش صفویان) نوشته محمدمحسن مستوفی

زبده التواریخ نوشته محمدمحسن بن محمدکریم تاریخی عمومی است که مطالب آن مانند دیگر تاریخهای عمومی از آدم شروع می شود و تا عصر مولف ادامه می یابد. تاریخ نویسان عصر صفوی وقایع تاریخی پیش از اسلام را تا دوره تیموری، معمولا از روی تاریخ روضه الصفای می خواند و نظایر آن می نوشته اند. بنابراین از نظر ارزش تاریخی و سندیت ، هرچه مطالب اینگونه کتابها به عصر نویسنده آن نزدیکتر می شود مهمتر است . تا آنجا که وقایع دوران زندگی نویسنده را با عنایت به سایر جهات تحقیقی می توان از منابع دست اول برای آن عصر بشمار آورد. کتاب محمدمحسن هم از این قاعده بر کنار نیست بنابراین بخش تاریخ صفویه آن برای تصحیح و توضیح انتخاب شده است که در همین بخش هم دوره شاه سلطان حسین که حدود نیمی از حجم بخش صفویه را به خود اختصاص داده است ، اهمیتی ویژه دارد زیرا مولف در همین دوره می زیسته است . محمدمحسن این کتاب را همانگونه که در دیباچه می گوید به فرمان رضاقلی میرزا ولیعهد نادرشاه افشار نوشته و محتوی آن عبارت است از: تاریخ انبیاء و پیامبران و امامان شیعه، بنی امیه و بنی عباس ، سلاطین و پادشاهان ایران پیش از اسلام، سلسله ها و حکومتهای کوچک و بزرگ ایران بعد از اسلام از قبیل طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، آل بویه، سلجوقیان خوارزمشاهیان، اتابکان فارس و آذربایجان و عراق، قراختائیان، اسماعیلیان، سلاطین مغولی و تیموری و سلسله های چوپانیان، مظفریان، آل کرت ، سربداران، آق قوینلو، قره قوینلو و صفویان. عموم سلسله های یاد شده در زبده التواریخ به اختصار درج و گاه فقط به ذکر نامهای سلاطین اکتفا شده است . مطالب کتاب در دوره صفویه تفضیل بیشتری می یابد و در عصر نویسنده یعنی زمان سلطنت شاه سلطان حسین تا پایان رسمی دوره صفویه در دشت مغان، به بالاترین حد می رسد. محمدمحسن در پایان کتاب خود بعد از درج فهرست گونه نام سلاطین روم و بقول مولف "فرهنگ " و حواریون حضرت عیسی (ع)، درباره "ولایت ارمن و افریخ" (افریقا) نیز مطالبی را نوشته است که در مورد دومی بیشتر "حکایات برخی از عجایبات و غرایبات " آن سرزمین است . و بالاخره علاوه بر چند حکایت کوتاه، قصه یوذاسف و بلوهر را از کتاب عین الحیات نوشته ملامحمدباقر مجلسی نقل کرده تا حدودی طولانی است .